نگرشی تطبیقی بر طرح های قالی ترکمن و سوزن دوزی زنان بلوچ
پایگاه خبری اولکامیز – خدیجه سیدمحمدی : بررسی و مقایسۀ فرهنگ، هنر و صنایع دستی اقوام مختلف به عنوان بخشی از جامعۀ ایرانی یک ضرورت است. صنایع دستی ایران تجلی گاه هنر، صنعت، فرهنگ و تمدن ایران کهن است که در تمامی زوایای زندگی ایرانی و اقوام ایرانی رخنه کرده است. این هنر بیانگر باورها و اندیشه های خلاق آفرینندگان آن بوده است. مسلماً به جهت تاثیرگذار بودن در زندگی آنان تا حدودی این هنر ماندگاری خویش را حفظ و هنر دوستان را به سوی خود جلب نموده است.
در این مقاله با هدف دستیابی به ظرافت های نقوش سوزن دوزی های بلوچ با قالیهای ترکمن و تطبیق شباهت ها و تفاوت های این نوع صنایع دستی که یکی از سنتی ترین طرحهای ایرانی و هنرهای دستی زنان و هنرمندان صنایع دستی است همچنین به کار گیری نقشهایی که بیانگر ایده و سلیقه آنان در دوران مختلف زندگی می باشد، مورد بررسی قرار گرفته است.
این پژوهش به روش نمونه برداری از تصاویر چندین نقش از سوزن دوزی های بلوچی و قالیهای ترکمن، همچنین با بهره گیری از منابع کتابخانه ای انجام شده است، آثار هر دو قوم ایرانی با یکدیگر تطبیق و بررسی و پس از کنار هم قراردادن نقوش، شباهتهای طرحها با یکدیگر، رصد شده است و نتیجه این که ارتباط عمیقی از نظر طرح و رنگ بندی با یکدیگر وجود داشته است . همچنین در سوزن دوزی بلوچ عمدتاً نقوش هندسی، گاه حیوانی و به ندرت انسانی ( بنا به تعالیم اسلامی) و در نوع ترکمن نیز بیشتر اشکال ساده، منظم و تکراری را می توان دید و در طراحی نقوش از اعتقادات ، افسانه ها و شرایط زیست محیطی خود تاثیر پذیرفته اند.
۱- مقدّمه
ایران سرزمینی بزرگ، با تمدن و فرهنگی غنی است،و اقوام مختلف با فرهنگها و باورهای مخصوص به خود زندگی میکنند. بلوچها یکی از این اقوام اصیل و شناخته شده ایرانی هستند که به زبان بلوچی تکلم میکنند. هریک از این اقوام در هنر و صنایع خاصی مهارت دارند و مهمترین هنر منطقه بلوچستان رو دوزی و بافتنی است. سوزندوزی یکی از مهمترین انواع رو دوزی هاست و این صنعت دستی در تمام منطقه بلوچستان رواج دارد. و سند هویت و موجودیت زن بلوچ سوزن دوزی است که به بلوچ دوزی هم معروف است.
قالی بافی صرفاً در بین زنان ترکمن رایج است. زنان و دختران ترکمن از روزگاران بسیار کهن به قالیبافی اشتغال داشته و این هنر را از نسلی به نسل دیگر انتقال داده اند. قالی و قالیچه های ترکمنی به طور کلی دارای گره ترکی باف است که به طور عمده بر روی دستگاههای افقی بافته میشود؛ ولی امروزه از دارهای عمودی استفاده شود. نقوش زیبای این قالیها، طرحهای هندسی می باشد که برگرفته از تغییر و تحولی جون مهاجرت، اعمال قدرت و پیروزی در جنگ است، همچنین گلهای اصیل قالی ترکمن مختص هر یک از طوایف ترکمن میباشد.
نقش و طرح رکن اساسی در سوزن دوزی و دست بافته های زنان بلوچ است که بر اساس نوع سلیقه و تجربیات خود به وسیله سوزن با نهایت ظرافت بر روی پوشاک به طور مستقیم و یا غیر ستقیم به وجود میآورند و برخی از آنان نیز با سرپنجه های هنرمندشان گلیمک هایی را می بافند که از ویژگیهای منحصر به فردی برخوردارمیباشند و در بیشتر موارد، طرح سوزن دوزی ها و نقش گلیمکها ساده و هندسی هستند.
- ساختار قالی ترکمن
تاروپود قالیهای ترکمنی در بعضی از موارد از پشم است و آنها از پشم گوسفندان خود برای بافتن چنین قالی هایی استفاده میکنند. قالی ترکمن را زنان بر روی دار افقی و در درون چادر میبافند، در نتیجه بافت قطعات کوچکتر، رواج دارد. علاوه بر قالی، انواع دیگری از بافته های قالی و گلیم گونه نیز که عمدتاً کاربرد ویژه ای دارند در مناطق ترکمن نشین تولید میگردد که از آن جمله می توان به خورجین، آلمالیق و اجاق باشی اشاره کرد.
امروزه ترکمنها، بیشتر به بافت پشتی قارچین و قالیچه مشغولند گاهی برخی بافندهها از سر تفنن کیفهایی نیز میبافند. بهترین بافتههای قالی ترکمن مربوط به ایل تکه است تعداد بافته های ایل تکه کمتر از بافته های دو طایفه یموت است، آتابای در کیفیت بافندگی پس از تکه قرار دارد و بیشترین حجم قالی را تولید میکنند جعفربای پس از آتابای قرار دارد .
بیشتر قالیهای ترکمن از نوع درشتباف هستند؛ ولی در ایل تکه که بیشتر از ابریشم استفاده میکنند، ریز بافی تا حد رج ۴۸ و ۵۸ دیده می شود. مهمترین ویژگی فنی بافت قالی آنها تک پوده بودن قالی آنهااست )تک پود نازک( که به همراه قالیچه های بلوچ از بارزترین نمونه های این شیوه در این زمان هستند. به طور کلی میتوان گفت قالی های ترکمن تخت باف هستند.
۳-۲. طرحهای رایج
نقشه های ترکمنی، از تکرار یک یا چند نقش مایه شکل میگیرند. استاد نیازی، پدر فرش ترکمن ، «ناری گل» را از شاخص ترین نقش ترکمن می داند. « جان تامپسن» ویژگی نقوش قالی ترکمن را این گونه توصیف میکند: ویژگی بافت ترکمن «گل« است. نقش های قالی ترکمن بیانگر نشانه ای و رمز است .انواع گل. دیگر نقشی است که از طرحهای در هم رفته و رایج دوره تیموری گرفته شده است..
۴-۲.تنوع رنگ در فرشهای ترکمن
مهمترین ویژگی قالی ترکمن تک پود بودن آن است (تک پود نازک). تنوع رنگ در فرش ترکمن زیاد نیست. رنگ سرخ و ترکیبات آن از قبیل رنگ لالی ، قرمز تیره، قرمز روشن ، سرمه ای ، طوسی، آبی، دارچینی، گل بهی ، کرم، قهوه روشن، در این فرش ها فراوان یافت می شود. سبز لاکی و گاهی سفید و سبز یشمی از دیگر رنگهای غالب در فرش ترکمن است . رنگ زمینه فرشهای ترکمن اغلب سرخ است و نوع روشن آن نیز به کار میرود.
۵-۲. مهم ترین گلهای قالی ترکمن
شکل اصلی نقوش ترکمنی معمولاً دارای دو محور است و این محورها فقط در پهلوها تا منتهی الیه کنگره ها ادامه مییابد و به این ترتیب معمولاً تمام گل به وسیله این دو محور به چهار قسمت متقارن تقسیم میشود. در درون هشت ضلعی ممکن است هشت ضلعی دیگری، یک تا سه چهار ضلعی تو در تو یا شکلهایی با اضلاع موجدار پدید آیند. در فاصله ی این شکل ها تزیینهای اضافه تری مثل گل )شبدر، گشنیز یا جعفری(، مرغ،میله بندی، خاج، ضربدر و … قرار میگیرد و به این ترتیب مجموعه ی گل به صورت یک نقش پیچیده اسرارآمیز جلوه میکند.
دیگر نقوش : ساندوق )صندوق(،چخماق ، خمتاز، تعویذ
۳- سوزن دوزی بلوچ
یکی از صنایع دستی و هنرهای ایرانی است که با نخ و سوزن روی پارچه و دیگر بافت ها انجام میگیرد. سوزن دوزی های این مناطق از لحاظ طرح، رنگ و نوع دوخت با هم تفاوت هایی دارد. در ایران مهد هنر سوزن دوزی سیستان و بلوچستان است که توسط زنان بلوچ انجام میگیرد.
۱-۳.شیوه دوخت
در سوزن دوزی روی سطح پارچههای ساده طرحهایی را با نخهای رنگی ترسیم می کنند. این کار با کمک سوزن و قلاب انجام می شود و بخیههای ظریفی روی پارچه می دوزند.
۲-۳.ویژگیهای سوزن دوزی بلوچستان
نخهای مورد استفاده از جنس ابریشم و پنبه است که بیشترین نخ مورد استفاده نخ پنبه ای است. نخ پنبهای انواع مختلف دارد. نخهای به کار رفته در سوزن دوزی به صورت مختلف و متنوع انتخاب می شوند که بیشتر از نخهای به رنگ تیره استفاده می شود.
۳-۳.انواع نقشها:نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی
۴- طبقه بندی مفاهیم نقش و نگارهای بلوچ
به طور کلی طرحها به دو نوع ساده و مرکب تقسیم بندی میشوند:
۱- ۴ .طرح های ساده شامل: جوک ، روچ بر، چکن ،جالار،تک ،بنو صبا، کتار پاک، مرگ پانچ، کپک، پرک: ماه ء ،روچ، دارک، گورچم: مند بلو،بورک، بهار، چم ماهی، شیرازه یا شیرازی،
۲-۴ .طرحهای مرکب شامل: سراوانی دوچ، کویته دوچ، گل بادام، تاج پادشاه، کردلک، گر هل دل بنده، شمس بانو،دلکش، دست مرس: کوه سر عاشق ( www.iranantiQ.com )
۵ – تطبیق نقوش قالی ترکمن و سوزن دوزی بلوچ
در بررسی های به عمل آمده ما نمونه هایی از طرح های قالی های ترکمن را با نقوش سوزن دوزی بلوچ مقایسه
کرده و نتایج آن را در جدول زیر به صورت تصویری نمایش داده ایم:
جدول: بررسی طرح های قالیهای ترکمن با نقوش سوزن دوزی بلوچ
| قالی ترکمن قابسه گل/ قبسه گل | سوزن دوزی بلوچ |
| قالی ترکمن طغر گل | سوزن دوزی بلوچ |
| قالی ترکمن سیرغا | سوزن دوزی بلوچ | ||
| قالی ترکمن آینه گل | سوزن دوزی بلوچ | ||
|
|
|||
| قالی ترکمن ماری گل/ کوشک دابان | سوزن دوزی بلوچ | ||
| قالی ترکمن قابسه گل/ قبسه گل | سوزن دوزی بلوچ |
|
|
نمادگرایی و رمز پردازی در نقوش ترکمن کاملا درآنها مشهود است. نقش« مار» را که نماد بدبینی می دانستند و آن را سمبلی از بلایای طبیعی که در مسیر کوچ با آن مواجه می شدند به شمار می آوردند؛. بنابراین نقش «مارک» را برای دفع بدیمنی به حاشیه فرش ها به کار می بردند. نقش سیچان ایزی که به معنای رد پای موش است در واقع نمادی از دشمنان شکست خورده می باشد.
در سوزن دوزی بلوچی تمامی یا قسمت اعظم پارچه از توک و بخیه های رنگین پوشیده شده است که در این نوع سوزن دوزی ، دوخت به صورت خط هایی است که طرح هندسی به خود گرفته و از نوع دوخت ساتن که در آن قطر سراسر خطوط یکی است.مهم ترین ویژگی نقوش سوزن دوزی بلوچی بهره گیری از ذهن ، آمال و آرزوها ، نقش و نگارهای عامیانه و الهام گرفته از طبیعت است.
نتیجه گیری
با توجه به مقایسه نقوش سوزندوزی بلوچی با قالیهای ترکمن ارتباط عمیقی از نظر طرح و رنگبندی این دو با یکدیگر وجوددارد و این نشان از ریشه ی عمیق این دو هنر در میان فرهنگ زنان این اقوام دارد.
در تجزیه و تحلیل میتوان نتیجه گرفت که زنان هنرمند سوزن دوز بلوچ و قالیبافان ترکمن در طراحی نقوش از عوامل بسیاری چون مذهب، اعتقادات ، نیازها ، افسانه ها و شرایط زیست محیطی و اقلیمی تاثیر پذیرفته اند و نقوش و ظرایف به کار گرفته شده در سوزن دوزی و قالیبافی، بیانگر جهان بینی ، اعتقادات و آداب و رسوم خالقان آنها می باشد،
در سوزن دوزی ترکمنها استفاده از اشکال حیوانات و گل کاربرد ویژهای دارد؛ اما در سوزن دوزی بلوچ بیشتر طرح ها با محوریت اشکال هندسی صورت میگیرد که این طرح ها به گفته کارشناسان شباهت زیادی با طرحهای سنگ نگارهها و سفالهای پیش از تاریخ دارد. و هشتاد و هشت درصد طرح ها در سوزن دوزی بلوچ که به ساده و مرکب تقسیم می شوند، رنگهای قرمز و نارنجی روشن تشکیل میدهد. ضمنا نقوش به کار گرفته شده در سوزن دوزی بلوچی نسبت به نقوش قالی ترکمن تنوع زیادی دارد.
نقوش ترکمنی اصیل همه تکراری هستند؛یعنی از تکرار یک یا چند نقش مایه شکل میگیرند. در نوع ترکمن بیشتر اشکال ساده، منظم و تکراری، نمادها و طرح هایی از گیاهان و حیوانات، نقوش هندسی و قرینه و اشکال ساده شده ای همچون عقرب ، عنکبوت و شاخ قوچ دیده می شود. نمادگرایی و رمز پردازی در نقوش قالی ترکمن کاملا مشهود است.
مهمترین ویژگی قالی ترکمن تک پود بودن آن است. تنوع رنگ در فرش ترکمن، سرخ با ترکیباتی از قبیل رنگ لالی ، قرمز تیره، قرمز روشن ، سرمه ای ، طوسی، آبی، دارچینی، گل بهی ، کرم، قهوه ای روشن است. «ناری گل» را از شاخص ترین نقش های ترکمن است.
ترکمنها پس ایمان آوردن به دین اسلام از نقوش جانوری و انسانی بهره نگرفتند . البته نقوش جانوری را به طور کامل از آثار خود حذف نکردند،تنها بخش از بدن حیوانات مثل دم ، بال، شاخ و … که از خصایص بارز جانور است، در آثار خود به کارگرفتند. بدین ترتیب هم وفادرای خود را به طبیعت و هم به دین اسلام نشان دادند.
بررسی نقوش و تطبیق آنها در هنرهای مختلف نشان میدهد، که نقوش و رنگ هایی به کار گرفته شده در صنایع دستی و هنرهای ایرانی از نظر فرهنگی به هم نزدیک هستند. مسلما با شناسایی و معرفی ظرافت ها و نقوش هنرهای زیبا و بکر سوزن دوزی و قالی های ترکمن و اهمیت و ارزش آن ،در میان اقوام ایرانی سبب احیا ی سنتهای کهن خواهد شد.
منابع:
۱-اسفندیاری، صبا.( ۱۳۷۹)، نگرشی بر سوزن دوزی های سنتی ایران، تهران: سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران.
۲- اکبری، پریسا(۱۳۹۵)، فرش دست باف ترکمن بازتاب خلاقیت و هنر، تهران: تنعیم
۳- توماج نیا، جمال الدین و طاووسی، محمود(۱۳۸۵)، نقش درخت زندگی در فرشهای ترکمن، گلجام، شماره۴و۵: ۱۲-۱۴.
۴- حصوری، علی(۱۳۷۱)، ترکمنهای ایران و اقوام همسایه،تهران: فرهنگان.
۵-سید صدر، سید ابوالقاسم. (۱۳۹۳)، دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن، تهران: نشر سیمای دانش.
۶-فرخ سرشت، مهین.( ۱۳۹۲)، سوزن دوزی و بافتنی، تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران.
۷-کلته، ابراهیم و مریم آق آتابای. ( ۱۳۸۲ )،سوزن دوزی ترکمن ، گرگان: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۸-محمدی، رامونا. ( ۱۳۸۸)،پوشاک و زیور آلات مردم ترکمن ، تهران: موسسه جمال هنر.
۹-ناصری عبدالله(۱۳۵۸) ، فرهنگ مردم بلوچ ، بدون ناشر.
۱۰-نصیری، مینا .(۱۳۷۵)،هنر سوزن دوزی :شامل بیش از هفتاد نوع دوخت ملی سنتی ایران بر روی پارچههای مختلف، اصفهان ،ناشر: مولف.
منبع – ماهنامه ترکمن دیار شماره دهم ( بهمن و اسفند ۱۴۰۱ )
www.ulkamiz.ir
