گفتگوی اختصاصی با دکتر رحیمی داشلی برون در باره مختومقلی – قسمت اول

 اشاره – لطیف ایزدی:  دکتر یعقوب رحیمی داشلی برون  یکی از چهره های برجسته در عرصه شعر و ادبیات ترکمنی است. وی پس از اخد دیپلم از دبیرستان مخدومقلی گنبد به دانشگاه تهران پذیرفته شد و تا فوق لیسانس در آنجا گذراند. از اساتید نامداری چون عبدالحسین زرین کوب تلمذ کرد. در این دوران موضوع پایان‌نامه‌ وی « تأثیر زبان و ادبیات فارسی بر ترکمنی » بود.

این  فرهنگی بازنشسته‌ی  گنبدی، چند صباحی تجربه  فعالیت در مطبوعات را نیز دارد. او بعد از اتمام فوق لیسانس به همکاری با فصل‌نامه‌ یاپراق پرداخت و مقالاتی چند نوشت و دبیری سرویس ادبی یاپراق را بر عهده گرفت. بعد از بازنشستگی با توجه دلبستگی اش به زبان و ادبیات ترکمنی و مطالعات و تحقیقاتی که در این مورد داشت به قصد تکمیل مطالعات دوره‌ی دکتری به ترکیه رفت و در حدود ۶ سال در دانشگاه آنکارا تحصیل نمود وبا موفقیت به وطن بازگشت.

 به بهانه انتشار ویژه نامه مختومقلی فراغی در یکی از روزهای بهاری با دکتر رحیمی داشلی برون در باره این شاعر بزرگ ترکمن و اندیشه هایش گفتگو کردیم. این مصاحبه به صورت مجازی انجام شده است. 

 استاد بفرمایید که در باره مختومقلی فراغی چه کارهایی انجام داده اید؟ 

نخستین کارهای ما در باره‌ی فراغی مربوط به بزرگداشت شاعرمان در دانشگاه تهران درسال ۱۳۷۱ و بعدش بود که در سینما کوی دانشگاه تهران و سالن اجتماعات دانشکده هنرهای زیبا و آمفی تئاتر دانشکده پزشکی برگزار شد دکتر فرهاد قربان‌دردی‌ نژاد بانی این کار بودند و دکتر عبدالرحمن دیه‌جی و مرحوم دکتر قرنجیک و بسیاری از دانشجویان دیگر ترکمن‌صحرا زحمات زیادی در شناساندن مخدومقلی به دانشجویان هموطن و اصحاب رسانه و اساتید دانشگاه‌ها کشیدند.

بنده در آن زمان زندگی‌نامه‌ی شاعر را بر اساس منابع در دسترس آن روزگار نگاشتم که تکثیر شد و انتشار یافت حدودا سال ۱۳۷۳ بود که در دانشگاه پیام نور گنبد کنفرانس بین‌المللی مخدومقلی را با دعوت از اساتید دانشگاه‌های کشور از تهران و مشهد و تبریز و نیز اساتید خارجی برگزار کردیم که مجموعه‌ی مقالات آن به همت آقایان یوسف قوجق و محمود عطاگوزلی در فصل‌نامه‌ی یاپراق منتشر شد.

سپس به مطالعه در سبک‌شناسی و نقد ادبی اشعار فراغی پرداختم که در سه شعر آن   یاپراق منتشر شد این مطالعات با تحقیق در مکاتب و متدولوژی دانش سبک‌شناسی ادامه یافت که نتیجه نهایی‌اش سبک شناسی  شعر مخدومقلی بر اساس نسخ خطی قدیم به عنوان تز دکترا بود.

برای شناخت بهتر مختومقلی به چه مسائل و نکاتی باید توجه داشته باشیم؟

جناب ایزدی پرسش‌های خیلی گسترده و کلی ارائه کرده‌اید بطور کلی می‌توان گفت درک و فهم شعر فراغی جدا از روش درک اشعار عربی و فارسی و حتی ابیات ملل و زبان‌های دیگر نیست. تحقیقات ادبیات ترکمنی در حوزه‌ی ترکمنان ایران و افغانستان به دلیل نبود تحصیلات آکادمیک غالبا آماتورگونه است و از این لحاظ مأخذشناسی و دانش لازم برای تمییز صحیح از سقیم وجود ندارد به قول نظامی گنجوی پژوهشگری یک تنی بوده در دوازه فن لازم است تا متنی منقح و نسبتا قریب به اصل از شعر فراغی و دیگر شاعران ترکمن چاپ شود این امر هنوز در ترکمنستان نیز محقق نشده است و متون شعری منتشر شده بیشتر به قصد انتقال آن به عموم مخاطبان ترکمن است مقصودم از دوازده فن معانی و بیان و بلاغت و عروض و لغت و املا و تاریخ و همه علوم مرتبط با ادب فارسی و عربیست که علاوه بر  آن‌ها با علوم ادبیات شفاهی و مکتوب ترکی و ترکمنی هم باید آشنا بود تا متون چاپی و .. تحقیقات ادبی نتایج مطلوب‌تر دهد.

 چرا مختومقلی برای ترکمنها مهم است؟ فراغی چه اهمیتی در شعر و ادبیات ترکمن دارد؟

اهمیت هر شاعر یا هر امر فرهنگی را گویشوران آن ملت تشخیص می‌دهند و با خود به نسل‌های متعدد در قرون متمادی منتقل می‌کنند فراغی از این نظر سرآمد شاعران ترکمن است اغراق نیست اگر بگوییم ترکمنی نیست که نام فراغی را نشنیده باشد ولی نام بسیاری از شاعران دیگر ترکمن به سمع و نظر همگان نرسیده است همین گستردگی شعر فراغی در  مکان و زمان خود به خود حکم می‌کند که وی پدر شعر ترکمنی در دوران پس از هویت یابی ترکمنان با عناصر دینی اسلام و تلفیق هویتی نسل و زبان خویش در قالب آثار ادبی است.

فراغی به گونه‌ای عالی از تلفیق دین با هویتی نسل و زبان ترکمنی برآمده است مقصودم از هویت نسلی مجموعه‌ای کنفدراسیون‌ها و اتحادیه‌های طوایف و قبایل ترکمن است که طوایف و ملل دیگر را نیز بر اثر مراودات سیاسی و اجتماعی در خود پذیرفته‌اند و  آنان نیز در قالب اتحادیه‌ها ترکمن شناخته شدند. 

شاعرانی چون اسلام خوارزمی و وفایی در شکل‌گیری هویت دینی و تثبیت آن نزد ترکمنان نقش داشته‌اند به دلیل مهاجرت عمده ترکمنان در قرون پنجم تا هشتم هجری به مناطق دیگر تا اروپا ابوالغازی بهادرخان با نگارش شجره‌ی تراکمه در پاسخ  به درخواست ترکمنان هویت نسلی و نژادی آنان را مکتوب نمود فراغی این دیانت و حفظ  هویت را با زبان ترکمنی درآمیخت و در قالب شعر به مردمش عرضه ‌کرد.

 با توجه به اشعارمختومقلی بفرمایید که جایگاه و نقش عشق درآثار او چگونه است؟     عشق فراغی زمینی است یا آسمانی؟ مجازی است و یا عرفانی؟

عشق در شعر فراغی هم خاکیست و هم افلاکی این را بدون در نظر گرفتن اشعار الحاقی و برافزوده به دیوانش عرض می‌کنم اشعاری چون بغریم دیلانیم و نوروزدین سنی ناظر به  عشق مجازی و خاکیست و بسی اشعار چون « ساتاشدیم »، « بو دردی »  حکایت از احوال عارفانه   دارد و برخی نیز چون «  آتامینگ » و « چیقیپ اوتورمیش » دال بر علوم نظری عرفان و تصوف  است که معانی آن را باید در اصطلاحات الصوفیه عبدالرزاق کاشانی یا فصوص الحکم ابن عربی یا شروح آن از تاج‌الدین خوارزمی یا نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص چاپ ویلیام چیتیک باید جست همان که در عرفان گویند المجاز قنطره الحقیقه بر فراغی نیز صادق است و عشق مجازی مقدمه‌ای برای عبور از پل و حرکت به عشق حقیقی شده است.

 مختومقلی به عقل چگونه می نگرد؟ آیا او عقل را می ستاید و یا مخالف عقل می باشد ؟ 

مخدومقلی به عقل همان گونه می‌نگرد که عارفان ناظرند عقل معاش را در امور مرتبط با  دنیا ضرورت می‌داند و بسی ابیات و اشعار در موضوع گذران زندگی و مشورت امور دارد و گوید در میدان رزم « عقلی کاندین کسن باشی گراکدور » یا در دعوت جوانان به  مشورت:

ای عقلی آریغ ییگیت موندا باری گل       بیر نیچه سوزیم بار جاندین قولاق سال

 اما آن‌گاه که عقل خواهد به سوی معرفت و کشف حقیقهالحقایق گام بردارد دست رد بر  سینه‌اش می‌زند و گوید:

« عشق قوشون ییغیپ گلیپ عقل ملکین داغیتدی »

از مقامات عرفانی حیرت جایگاه خاصی در شعر فراغی دارد و در این وادی چندین بیت اشارت به مرتبه‌ی فنای عقل دارد مثلا

« عقلین آلوپ مست حیران گتوردی »

  چرا مختومقلی در اشعارش در مذمت و نکوهش دنیا اشعار زیادی دارد؟ آیا نگاه او به دنیا  منفی است؟

نکوهش دنیا در شعر فراغی یک از ویژگی‌های فکری اشعار او از لحاظ سبک‌شناسی است نگاه او به دنیا از مرتبه‌ی نگاه اخروی و آن‌جهانی است و گرنه بهره‌مندی از مطامع دنیوی را در حدود ضروری نمی‌نکوهد نکوهش به خاطر بازداشتن از  استغراق به دنیا و خوف از نسیان آخرت است برخی صوفیان در صفحات تاریخ بوده‌اند که حمله‌ی دشمن را نیز تقدیر انگاشته و در مقام دفاع از کیان خویش برنیامده‌اند.

فراغی خصوصا با جوانان از راهکارهای نبرد با دشمن و حفظ هویت و موجودیت خویش و اتحاد در مقابل دشمن سخن می‌گوید از نگاه او این امر نشان دنیادوستی نیست و یحتمل که ریشه  در باورهای عقیدتی و دینی دارد یعنی دین و دنیا امری برآمیخته است و یعنی مراودات دنیوی شاعر در راستای امنیت مردمش و خدمت به دیانت اوست.

 نگاه مختومقلی به علم کلام و فلسفه چگونه بود؟

فراغی مثل اکثریت مطلق مردم آسیای میانه که ما ترکمنان ایرانی نیز آن‌ را به ارمغان داریم از منظر کلامی بر منهج ماتریدی است این از فحوای کلامش در موضوع جبر و اختیار و بیانات عقیدتیش هویداست از نظر فلسفی فلسفه‌ی او حفظ زندگی   دنیوی و ایمان اخروی توأمان است شاید بتوان تشابهات فلسفی افلاطونی و دیگر مکاتب فلسفی حتی رئالیسم و غیرهم نیز در اندیشه‌ی او توان یافت اما این‌ها از نوع مشترکات فکری عمومی انسان اندیشمند است و به عنوان پایبندی به فلسفه‌ی خاصی نمی‌توان بر آن وقعی نهاد زیرا فرهنگ متفاوت مردم شرق و غرب گیتی تفاوت‌های فکری و فلسفی را نیز در خود دارد.

شادروان رحمان رجبوف کتابی قبل از استقلال جمهوری‌های شوروی سابق با عنوان سبک شعر ترکمنی در قرن هجدهم میلادی پرداخت و منتشر نمود که فصولش  مبتنی بر مکاتب فلسفی اومانیسم و رئالیسم و غیرهم بود و فلسفه‌ی تصوف را با توجه به ایدئولوژی ماتریالیستی حاکم بر جامعه‌ی شوروی نکوهیده و افکار روزگاران پیشین خوانده بود که  فراغی نیز جزئی از آن مردمان است اما واقعیت همان است که در اشعار فراغی موجود است و با فلسفه زندگی ما ترکمنان امروزین نیز سنخیت دارد گرچه امروز طبیعتا نگرش‌های فلسفی ما نیز دگرگون شده است در نگاه عمومی به جامعه‌ی ترکمن اندیشه و فلسفه‌ی فکری فراغی غالبیت دارد.

در مورد جهان بینی مختومقلی توضیح دهید؟ او جهان را چگونه می بیند؟

جهان بینی امری مرتبط با فلسفه و عرفان و نگاه صوفیانه و عارفانه‌ی فراغی به طبیعت و ماوراء طبیعت است و در اشعار فراغی منطبق با کلام ماتریدی است هدف از زیستن در دنیا توجه به عقبی است و هر چیز را در دنیا نمودی از حق داند و   تجلی جمال و جلال اوست که مسیر نگرش شاعر را به جهان مشخص می‌کند مثلا در شعر بی عقل جان ایچینده همه‌چیز را ذاکر و تسبیح‌گوی حق داند و عموما نگرش دینی به جهان دارد و همان که در بالا اشارت شد شعر فراغی معجون هویت دینی و نسلی و زبانی ترکمنان است و جهان‌بینی او نیز ترکیبی از نگرش قومی ملی فرهنگی و ماوراء طبیعی است.

تز دکترای شما در مورد سبک شناسی مختومقلی بود در این مورد بیشتر توضیح دهید اساسا سبک شناسی به چه معناست و چرا این موضوع را انتخاب نموده اید؟

قبلا اشاره شد که در کل بررسی زبانی ادبی و فکری شعر فراغی بر اساس اشعار دو نسخه‌ی دستنویس است بطور خلاصه شامل این موضوعات است بررسی مکاتب مختلف سبک‌شناسی و تعریفی کاربردی از سبک ادبی برای نتیجه‌بخش بودن در تحقیقات سبک‌شناسی،  بیان ویژگی‌های نسخ خطی مورد استفاده،  بیان رویکرد و متد پژوهشی ما، تصحیح و آماده کردن متن شعر فراغی از دو نسخه مجموعا ۲۴۶ شعر، بیان ویژگی‌های املایی و نوشتاری نسخ خطی،  شروع پژوهش سبک‌شناسی شامل سه بخش زبانی و بیان موارد هنجارگریزی آن از زبان نوشتاری جغتایی و عربی و فارسی، تثبیت حرکت‌ها به تحولات نوشتاری مطابق با نظام آوایی زبان ترکمنی، استخراج و تفکیک واژگان عربی، فارسی، ترکمنی و  واژگان گویشی ترکمنی و تفکیک واژگان اوغوزی از ترکی عمومی و جغتایی، بیان ویژگی‌های ادبی شامل وزن، قالب، سنت‌های ادبی تأثیرات بینامتنی، تاثیر ادبیات شفاهی، بیان اندیشه‌های دینی، علمی، اجتماعی و سیاسی و در نهایت نتیجه‌گیری سبکی و تفاوت سبک فردی فراغی با سبک دوره‌ای پیروانش.

 استاد بفرمایید که در بررسی سبک شناسی مختومقلی به چه نتایجی رسیده اید؟

آشنایی با زبان و ادبیات و اندیشه‌ی فراغی و عرضه کردن آن بر اشعاری که در قرن بیستم بر دیوان شاعر افزون گشته‌ است و تعیین سنخیت داشتن یا نداشتن آن اشعار با فکر و  اندیشه و ویژگی‌های ادبی فراغی است.

ادامه گفتگو در روزهای آتی منتشر می گردد

منبع – ماهنامه ترکمن دیار – شماره دوازدهم – اردیبهشت ۱۴۰۲

www.ulkamiz.ir