هفت قاعده ساده (برای درست‌تر نوشتن زبان ترکمنی رایج در ایران)
پایگاه خبری اولکامیز- دکتر شهروز آق آتابای : در آستانه سال نو ۱۴۰۰ هجری شمسی پیش از هر چیز می‌خواهیم آمدن بهار دل‌انگیز طبیعت و فرارسیدن سال جدید را به هموطنان گرامیمان در ایران و همزبانان عزیزمان در ترکمن‌صحرا تبریک گفته برای تک‌تک آنها سالی فارغ از بیماری و گرفتاری و سرشار از تندرستی و کامیابی آرزومندیم.
به جای هفت‌سین نوروز، می‌خواهیم هفت قاعده زبانی را تقدیمتان کنیم؛ امیدواریم که به کارتان بیاید و گرهی از کارها بگشاید!
همانگونه که می‌دانید در سال گذشته، به علت شیوع بیماری کرونا، بازار ارتباطات اینترنتی داغتر از همیشه بود و در سایتها، کانالها و گروههای منطقه شاهد روابط بیش از پیش کلامی و متنی بودیم که برخی از آنها به زبان شیرین مادریمان ترکمنی نوشته شده بودند.
با بررسی نوشته‌های روزمره مردم در فضای مجازی، اشتباهات رایج املایی در این متنها را یادداشت کردیم و برای اصلاح اشتباهات عمده آنها رعایت برخی قواعد کلی را پیشنهاد می‌کنیم.
متاسفانه تا حال حاضر علیرغم تمامی زحمات و تلاشهای ارزشمندی که انجام شده، زبان ترکمنی رایج در ایران که با خط و الفبای عربی-ترکمنی نوشته می‌شود، رسم‌الخط و قواعد املایی مصوبی ندارد که مورد اجماع و تایید همگانی قرار گرفته باشد.
با این حال، قواعد هفتگانه زیر، وجه مشترک تمامی رسم‌الخطهای سنتی و اصلاحی ترکمنهای ایران را تشکیل می‌دهند. به همین علت، فارغ از اینکه نویسندگان متون ترکمنی از چه رسم‌الخط و املایی پیروی می‌کنند (یا نمی‌کنند!)، رعایت این قواعد همگانی و پرهیز از برخی اشتباهات رایج، کار خواندن و نوشتن به زبان مادریمان را برای ما آسانتر خواهد کرد.
لازم به ذکر است که برای شفافیت و دقت و همچنین اختصار در توضیح مطالب، برای نشان دادن حروف صدادار ترکمنی (a ä e o ö u ü y i) ناگزیر از نشانه‌های لاتین استفاده کردیم.
👈 قاعده اول:
در زبان ترکمنی o و ö فقط در هجای اول نوشته می‌شود. لذا، o و ö حتی اگر در هجای دوم و مابعد آن شنیده شود، باید به صورت a و e نوشته شود. مثلا:
❌ توپور، دوغون، حرموتلی، اونگود، بولور، قویورین
✅ توپار (گروه)، دوغان (برادر/خواهر)، حرمتلی/حورماتلئ (محترم)، اونگات (خوب)، بولار (باشد، اوکی)، قویارین/غویارئن (خواهم گذاشت)
❌ گورجوک، اؤلؤن، دؤرؤتمک، چؤرؤگ
✅ گورجِک (خواهم دید)، اؤلـِن (مرده)، دؤرِتمک (پدید آوردن)، چؤرِک (نان)
👈 قاعده دوم:
«ئ» هیچگاه نشاندهنده i کوتاه یا e نیست! پس:
❌ بئر، ارکئن، امان-اسـِن‌لئک، برسئن
✅ بیر (یک)، ارکین (آزاد)، امان-اسـِنلیک (امن و امان)، برسین (بدهد)
❌ یئر، گوندئرمک، بیلئن، نرئسسه، اؤلسئم، گرئک
✅ یـِر (زمین)، گؤندِرمک (فرستادن)، بیلـِن (با…)، نـِرِسسه (بیگناه)، اؤلسـِم (اگر بمیرم)، گرِک (لازم)
نکته: حرف «ئ» در رسم الخط سمینار می‌تواند نشاندهنده «ای» بم ترکمنی باشد: ائنام (باور)، آیدئم (آواز)، چئن (واقعی)، دئرناق (ناخن)، سارئ (رنگ زرد).
👈 قاعده سوم:
حرف ň نشانگر صدایی مخصوص زبان ترکمنی است که در الفبای ما همیشه به صورت «نگ» نوشته می‌شود. نوشتن آن به صورت «ن» یا «گ» درست نیست. بنابراین:
❌ مانا، انه‌ک، اوتورانسیگیز، گوزوگه دونـِرین
✅ مانگا (به من)، انگه‌ک (چانه)، اوتورانسینگیز/اوتورانسئنگئز (نشسته‌اید)، گؤزونگه دؤنـِرین (قربانت)!
👈 قاعده چهارم: «گ» و «غ» در اول کلمه به صورت انفجاری و در وسط و آخر کلمه به شکل ممتد تلفظ می‌شود.
در اول کلمه:
❌ فاقد مثال اشتباه!
✅ گلین (عروس)، گؤز (چشم)، غارا/قارا (سیاه)، غئزئل/قیزیل (رنگ قرمز)
در وسط و آخر کلمه:
❌ اوتورشیقا، اوقول، داق، ساق
✅ اوتورشیغا (به جلسه)، اوغول (پسر)، داغ (کوه)، ساغ (سالم)
پس استفاده از «گ» و «غ» برای نشان دادن صداهای انفجاری (غیر ممتد) واقع در وسط و آخر کلمات درست نیست:
❌ آغ، یوغلوق، چؤرگ، دگمچ
✅ آق (سفید)، یوقلوق (نیستی)، چؤرک (نان)، دکمچ (قوری، در برخی از لهجه‌ها)
👈 قاعده پنجم: صداهای «ب ج د» معمولا در آخر هجا یا آخر کلمات ترکمنی دیده نمی‌شود و به جای آنها «پ چ ت» نوشته می‌شود.
❌ آلیب، تابدی، قاب
✅ آلیپ (گرفته)، تاپدی (پیدا کرد)، قاپ/غاپ (ظرف)
❌ بِگـِنج، آجلیق، گیج
✅ بِگـِنچ (شادی)، آچلیق (گرسنگی)، گیچ (دیر، دیروقت)
❌ اددی، اونگاد، آید، سارغید
✅ اتدی (انجام داد)، اونگات (خوب)، آیت (بگو)، سارغیت/سارغئت (پیام)
👈 قاعده ششم: در تلفظ برخی از ترکمنهای ایران، در وسط کلمه صدای «ب» به صورت «و فارسی» (v لاتین) و صدای «پ» به صورت «ف» شنیده می‌شود؛ اما این کلمه ها باید با ب/پ نوشته شوند نه با و/ف.
❌ ایوِرمک، گووِک، تاوشیرماق، خاوار، یاوشیق
✅ ایبـِرمک (فرستادن)، گؤبـِک (ناف)، تابشیرماق (سپردن)، خبر/خابار (خبر)، یابشیق (چسبیده)
❌ قافی، کوفلـِنچ، دفه‌له‌مک، چـِفـِر، دوفولماق، چوپون/چوفون
✅ قاپی/غاپئ (در)، کؤپلـِنچ (غالبا)، دپه‌له‌مک (لگد کردن)، چـِپـِر (کپر)، دوپولماق (هجوم بردن)، چوپان
👈 قاعده هفتم: همه مصوتهای ترکمنی (به استثنای e در وسط کلمه) باید با یکی از حروف «ا، و، ی» و «ه» نوشته شوند. یعنی در نگارش کلمات ترکمنی نمی‌توان مصوتها را حذف کرد یا به جای آنها از حرکات فتحه و ضمه استفاده کرد.
❌ قرری، بَرکی، اُتورشیق، اُسمِک، اوین، چویرک
✅ قارری/غارری (پیر)، بأرکی (این طرفی)، اوتورشیق (جلسه)، اؤسمِک (رشد کردن)، اویون (بازی)، چویروک (پوسیده)
صدای e در وسط کلمه را با علامت کسره نشان می‌دهیم. پس:
✅ گِرِک (لازم)، سِلله (عمامه)، بـِیله (اینچنین)، بِییک (بلند)
www.ulkamiz.ir
