ظرفیت‌ها، توانمندیها و چالشهای روابط تجاری ایران و ترکمنستان
پایگاه خبری اولکامیز- دکتر رحمان قره باش * : هدف کمی: ارتقاء حجم مبادلات تجاری دو کشور کشور ایران و ترکمنستان به مبلغ شصت میلیارد دلار طی ۱۰ سال(اجرایی کردن تفاهم نامه بین دو رئیس جمهور در سال ۹۳)
ظرفیت‌ها، توانمندیها و چالشهای روابط ایران و ترکمنستان
راهکارهای بهبود
۱-مقدمه:
ایران و ترکمنستان با بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارای روابط خوبی بعد از استقلال ترکمنستان بوده است . ایران جزو اولین کشورهایی بود که استقلال ترکمنستان را به رسمیت شناخت. از آن به بعد دو کشور روابط خوبی داشته و درزمینهٔ اقتصادی، حمل و نقل، پیشرفت‌های زیربنایی و انرژی روابط خوبی داشته‌اند.
ترکمنستان به عنوان، کشوری که به دلیل قرابت‌های بسیار در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی و اینکه می‌تواند از طریق جمهوری اسلامی ایران کالاها و خدمات خود را وارد و صادر نماید، چشم‌انداز خوبی در ارتباط با کشور ما طراحی نموده است.
۲-اهمیت ژئوپلیتیک ترکمنستان:
ترکمنستان از دو امتیاز بسیار ویژه برخوردار است که در سیاست خارجی ایران در منطقه آسیای مرکزی، جایگاه ممتازی به آن اعطا میکند. یکی از این امتیازات، قابلیت ارائه مسیرهای حمل‌ونقل و ترانزیت کالا به کشورهای منطقه و ایران است و امتیاز دیگر، برخورداری از منابع سرشار هیدروکربنی به‌ویژه گاز است که این کشور را در زمره کشورهای هدف سیاست خارجی در حوزه پیرامونی جمهوری اسلامی ایران قرار میدهد.
۳-ظرفیت‌ها و توانمندی‌های تعامل دو کشور
۳-۱ تجارت
ایران بعد از روسیه بیشتر ظرفیت مبادلات تجاری را با ترکمنستان دارا می باشد. خط راه‌آهن تجن -مشهد- سرخس، لوله گاز کورپجه-کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی در جنوب این کشور در یک همکاری اقتصادی ساخته شد. خط انتقال برق بلخان‌آباد- علی‌آباد و چندین پروژه دیگر مانند گسترش برنامه ارتباطی فیبر نوری، ساخت انبارهای بزرگ و سایر پروژه‌ها در مرو و پالایشگاه ترکمن‌باشی، ساخت پایانه گاز مایع، ساخت اتوبان مثال‌هایی از گسترش روابط دوجانبه دو کشور می‌باشد. در سال ۲۰۰۹ حدود ۱۰۰ پروژه صنعتی در ترکمنستان ساخته یا در حال ساخت با کمک ایران بود.
۳-۲ حمل‌ونقل
شهر برکت یکی از نقاط گرهی مهم در حمل‌ونقل خط آهن خزر و حمل‌ونقل راه‌آهن شمال- جنوب است. خط آهن قزاقستان- ترکمنستان- ایران بخشی از کریدور حمل‌ونقل شمال به جنوب به طول ۶۷۷ کیلومتر (۴۲۱ مایل)، قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خیلج فارس وصل میکند. این خط آهن شهر او زن در قزاقستان را به شهر برکت-اترک در ترکمنستان وصل کرده و به شهر گرگان در استان گلستان ایران ختم می‌شود. در ایران خط آهن به شبکه خط آهن ملی وصل شده و تا خلیج‌فارس ادامه پیدا میکند…
کارنامه همکاری‌ها در بخش حمل‌ونقل و ابعاد مختلف آن (زمینی – ریلی – دریایی) را دارای سابقه همکاری طولانی‌تری نسبت به سایر بخش‌ها بوده و در این راستا علاوه بر همکاری‌های سنتی و سودمند در سطح دوجانبه همکاری‌های منطقه‌ای نیز طی سال‌های اخیر گام‌های مثبت و موفقی برداشته‌شده است.
موضوع‌هایی مانند تردد کامیون‌ها، همکاری‌های چندجانبه تـرانزیتی زمینـی، ریـلی و دریایی ازجمله کریدور ترانزیتی ایران – ترکمنستان و ازبکستان و همچنین ایران – ترکمنستان و قزاقستان از قابلیت‌های تعامل دوطرفه است.
۳-۳ انرژی
ایران در سنوات گذشته گاز از ترکمنستان وارد می‌کرد. همچنین تعامل و تقریب دیدگاه‌ها در خصوص مسیرهای انتقال انرژی را یکی از الزامات گسترش روابط و یکی از مهم‌ترین حوزه‌های همکاری بین ایران و ترکمنستان است.
در یک ارزیابی کلی و مختصر همکاری‌های دو طرف در بخش انرژی شامل: گاز، نفت، آب و برق، روند مطلوب خود را طی کرده و با افتتاح و اتصال خط لوله دوم انتقال گاز ترکمنستان به ایران، زیربنای همکاری‌ها محکم و عمیق‌تر شده است.
شرکت‌های فنی و مهندسی مجرب ایرانی باعلاقه و دانش فنی بالای خود آمادگی دارند در تجهیز، تعمیر، احداث و انتقال تولیدات و محصولات حوزه‌های مختلف بخش انرژی مشارکت داشته باشند.
دراین‌ارتباط امضاء موافقت‌نامه چهارجانبه ترانزیتی بین جمهوری اسلامی ایران – ازبکستان – ترکمنستان و عمان زمینه همکاری‌ها رابین کشورهای منطقه فراهم آورده است.
۳-۴ ظرفیت‌های همکاری فرهنگی دو طرف:
میراث تاریخی و فرهنگی مشترک ایران و ترکمنستان که امروزه در وجود شخصیت‌های برجسته علمی و فرهنگی متبلور است، محمل و بهانه خوبی برای توسعه همکاری‌های فرهنگی است و دو کشور می‌توانند برنامه‌ها و اقدامات مشترک زیادی حول محور این شخصیت‌ها و میراث مشترک به اجرا دربیاورند. به‌عنوان‌مثال می‌توان به شخصیت «مختوم قلی فراغی» اشاره کرد که موردتوجه هر دو کشور است و ارزش‌ها و مفاهیم اخلاقی نهفته در آثار این چهره برجسته علمی-فرهنگی برای نسل امروز پیام‌آور سعادت و معنویت است.
تاسیس بنیاد فرهنگی مشترک مختوم قلی و یا تعیین جایزه کتاب سال مختوم قلی، برنامه‌ها و عناوینی هستند که قابلیت توجه و عملیاتی شدن میان دو کشور رادارند.
روابط و مناسبات فرهنگی دو کشور ایران و ترکمنستان با توجه به دیرینگی و وسعت پیوندها و اشتراکات فرهنگی موجود، در سطح حداقلی قرار دارد و در دو دهه گذشته از ظرفیت عظیم این بخش برای ارتقاء سطح کلی روابط تهران – عشق‌آباد بهره‌برداری بهینه و مناسب به عمل نیامده است.
۳-۵-ظرفیت‌های صادرات فنی، مهندسی و انتقال فنّاوری به ترکمنستان
پیشرفت‌های علمی، صنعتی و فناوری جمهوری اسلامی ایران و سطح بالای دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشورمان بستر و فضای مساعدی برای دانشجویان، اساتید و دانشگاه‌های ترکمنستان به شمار می‌رود تا با ایجاد ارتباط، تعامل و همکاری‌های علمی و آموزشی دوسویه، بهره خود را از توانمندی‌های علمی فناوری کشورمان اخذ کرده و در ارتقاء و رشد علمی و آموزشی خود از این خوان گسترده زی سهم باشند.
-ازآنجاکه دو کشور از ظرفیت‌ها و شرایط مطلوبی در حوزه توریسم و گردشگری برخوردارند و به‌واسطه تاریخ چند هزارساله، اماکن، آثار و بناهای تاریخی و دیدنی پرشماری را صاحب‌اند، ایجاد گشایش در توسعه رفت‌وآمدها و برنامه‌ریزی و همکاری در این حوزه مستعد، به تعمیم و گسترش عرصه‌های مختلف همکاری فرهنگی کمک و مساعدت چشم‌گیری خواهد کرد.
۴ -چالشهای موجود به عنوان مانع تحقق اهداف:
۴-۱ اختلافات توافق گازی
در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۶ یک توافقنامه جدید گازی بین ایران و ترکمنستان امضا شد. این توافقنامه بعدازاین بود که ترکمنستان تهدید کرده بود که به دلیل بدهی‌های معوقه ایران، صدور گاز به ایران را قطع خواهد کرد. این بدهی که بابت صدور گاز ترکمنستان به ایران بوده است به میزان حدود ۱٫۸ میلیارد دلار بوده که مربوط به سال‌های ۸۶ و ۸۷ است و بعد از ۱۰ سال هنوز پرداخت‌نشده است. ایران گفته است که این بدهی را قبول ندارد و به داوری بین‌المللی ارجاع شده و ایران محکوم گردید. ترکمنستان ادعا کرده است که ۲ میلیارد دلار از ایران طلب دارد و تا حل اختلاف این میزان بدهی، صادرات گاز به ایران را ادامه نخواهد داد
۴-۲ اختلافات حمل و نقلی دو کشور
در اوت ۲۰۱۶ ترکمنستان تعرفه گمرکی کامیون‌های ایرانی را متعاقب اقدام حمل و نقلی دولت ایران افزایش داده و مرز باجگیران را به روی کامیون‌ها و مسافران ایران بست و از طرف دیگر نمایشگاه اقتصادی «ایران پروژه» در ترکمنستان را نیز لغو کرد.
۴-۳- بدهی های دیگر ایران
ایران در زمینه برق حدود ۱۳۰ میلیون دلار و در زمینه راه آهن حدود ۲۰۰ هزار دلار به ترکمنستان بدهی دارد که با درنظر گرفتن بدهی گازی به حدود ۲ میلیارد دلار میرسد. عدد فوق با توجه به حجم اقتصاد ترکمنستان رقم بالایی است.
۴-۴-افت وحشتناک صادرات ایران و استان گلستان به ترکمنستان
صادرات ایران در سال ۱۳۹۳ حدود ۱.۱ میلیارد دلار بوده است و لی صادرات ایران در سال ۱۳۹۸ به ۳۱۱ میلیون دلار کاهش یافته است.
سهم صادرات استان گلستان در سال ۱۳۹۳معادل۱۶۲ میلیون دلار بوده است .متاسفانه صادرات استان گلستان در سال ۱۳۹۸ به ۴۲ میلیون دلار کاهش یافته است.
۵-تبیین مشکلات اصلی و تشریح مسئله:
بررسی نشان میدهد چالشهای اصلی ایران و ترکمنستان ریشه در چند موضوع مهم دارد.
الف: عدم ایفا تعهدات مالی دولت ایران به ترکمنستان و بدهی حدود۲ میلیارد دلاری ایران به ترکمنستان.
ب: فقدان دیپلماسی اقتصادی مدون، اجرایی و عملیاتی در استان گلستان و ایران در ارتباط با ترکمنستان
ج:اقدامات ناپخته بدون درنظر گرفتن حساسیتها،گرایشات موجود در ترکمنستان در زمینه های مختلف نظیر حمل و نقل، رانندگان…بنحوی که طرف ترکمنستان احساس میکند ایران نقش برادر بزرگ را تمایل دارد بازی کند. در حالیکه آنها به بازی برابر تمایل دارند.
د: انتخاب سفرای غیر مسلط به زبان، فرهنگ ترکمنستان
ه: انتخاب رایزن اقتصادی غیر مسلط به زبان، فرهنگ، اقتصاد و شبکه تجاری و اقتصادی ترکمنستان
۶- راهکارهای پیشنهادی برای ارتقاء روابط
۱- ضرورت داشتن سیاست‌های راهبردی مشخص استان گلستان با ترکمنستان درزمینهٔ های انرژی، حمل‌ونقل ریلی، صادرات خدمات فنی مهندسی ،مناسبات فرهنگی و توریسم سلامت.
۲- پیگیری رفع اختلافات و ابهامات موجود فی‌مابین دو دولت در مورد انتقال گاز، با توجه به تحولات جدید و افتتاح پروژه تاپی در این مورد، بسترسازی‌های انجام‌شده، سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده (لوله گاز دایر در قلعه جیق استان گلستان)
۳- رفع اختلافات فی‌مابین دو کشور در زمینه حمل و نقل.
۴- تقویت توانمندی دیپلماسی تجاری ایران برای تأمین منافع بازرگانان استان گلستان
۵-اعمال تعرفه ترجیحی راجع به کالاهایی که خصوصاً در استان‌های شمالی تولید و به سهولت قابل صادر کردن به ترکمنستان می‌باشد.
۶-فعال‌تر شدن مرز زمینی و ریلی (حتی‌المقدور ۲۴ ساعته شدن)
۷- توسعه روابط فرهنگی دو طرف با تعریف بنیاد مشترک مختوم قلی
۸-تسهیل تردد ساکنین مرزی
۷- ساز وکار اجرایی تحقق راهکارها:
الف: تعیین وزیر معین واحد برای کشورهای ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان
ب: تشکیل کارگروه ویژه برای بهبود روابط اقتصادیاجتماعی با ترکمنستان متشکل از استانداری،صمت، اتاق بازرگانی استان، وزارت نفت، نیرو،راه آهن، سازمان توسعه تجارت، با نقش موثر اتاق بازرگانی
ج: تبیین و تدوین اهداف کمی تجارت استان گلستان با ترکمنستان، مثلا سهم تبادلات ۵۰۰ میلیون دلار در سال- طراحی برنامه اجرایی عملیاتی برای تحقق اهداف در زمینه صادرات فنی مهندسی-تحقق تفاهم نامه استان گلستان و بالکان….
د: انتخاب سفرای مسلط به زبان،فرهنگ، اقتصاد، در کشورهای ترکمنستان، قزاقستان…برای برقرارای ارتباط موثر و درک بهتر
ه: انتخاب رایزن اقتصادی مسلط به زبان،فرهنگ، اقتصاد، در کشورهای ترکمنستان، قزاقستان…
*عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی استان گلستان و عضو هیات مدیره اتاق مشترک ایران و ترکمنستان
