بررسی دو وجه فرهنگ ترکمن

پایگاه خبری اولکامیز – آنادُردی عنصری:
بنیاد هستی تاریخی یک ساخت انسانی بر نظم انداموار عناصر تشکیل دهنده ی آن استوار است. هستی تاریخی ترکمن هم به عنوان یک کل بهم پیوسته از همین قاعده پیروی میکند. بر همین پایه چنین مینماید که مطالعه ی هستی تاریخی مردم ترکمن بدون بررسی اجزاء تشکیل دهنده ی آن در یک دستگاه انداموار مطالعه ای ناقص خواهد بود. به بیان دیگر ; مطالعه ی تاریخ سیاسی ترکمن نمیتواند جدای از تاریخ فرهنگی صورت گیرد. چرا که تاریخ سیاسی ترکمن در وجه غالب آن حاصل کنش تاریخی و در زمانی، مردان ترکمن است.

حال آنکه مردان نیمی از جامعه ی انسانی ترکمن را تشکیل میدهند. اگر چند در تاریخ سیاسی ترکمن زنان نیز بعضا نقش آفرینی کرده اند. این در حالی است که در شکل گیری و تطور تاریخ فرهنگی ترکمن زنان به مراتب نقش اثرگذارتری نسبت به مردان داشته اند. اگر تاریخ فرهنگی را به دو بخش فرهنگ مکتوب و فرهنگ شفاهی تقسیم کنیم بخش فرهنگ مکتوب در وجه غالب خود حاصل آفرینش ادبی مردان ترکمن بوده است. اما در بخش فرهنگ شفاهی چه در وجه گفتاری و چه در وجه غیر گفتاری آن نقش غالب از آن زنان است. پس مطالعه ی هستی تاریخی فرهنگی زنان کاری ناقص خواهد بود.

درباره ی نقش زنان در تاریخ سیاسی ترکمن بعضی مآخذ تاریخی در دوره های مختلف ، گزارشهایی ثبت کرده اند. از جمله در کتاب ( شجره تراکمه ) که یک منبع تاریخی و قومی محسوب است گزارش کوتاهی از حکمرانیهفت تن از زنان اوغوز در قرن دهم – یازدهم میلادی / چهارم – پنجم ه.ق ثبت است. سعید نفیسی در کتاب خود باعنوان ( تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر. مجلد یکم. دوره قاجاری ) از نقش مؤثر خاتون اول قبیله ی دازدر نجات جان محمدحسن خان قاجار از خطر اسارت به دست نیروهای نادرشاه افشار سخن میگوید.

صفحات خونین و پر آب چشم تاریخ قوم ترکمن در قرن نوزدهم / سیزدهم ه.ق به ویژه در جنگ های متوالی با قوای روسیه ی تزاری با دلاوریها و از جانگذشتگی های ناامیدانه ی مادران ترکمن رنگ گرفته است. بخشی از این اخبار در گزارشهای تکاندهنده ی مک گاهان خبرنگار آمریکایی به یادگار مانده است. سفرنامه نویسان ایرانی ، روسی ، انگلیسی و عثمانی که از نخستین سالهای قرن نوزده تا پایان قرن در میان اجتماعات مختلف ترکمن به سیاحت پرداخته اند صفحاتی از گزارشهای خود را به زنان و نقش آنان در حیات اجتماعی- اقتصادی جامعه ترکمن اختصاص داده اند.

سفرنامه نویسان غالبا به آزادی زن ترکمن در مراودات اجتماعی و حضورفعال آنان در زیست اجتماعی و اقتصادی اشاره کرده در این ارتباط از نوعی تقسیم کار نانوشته بین زنان و مردان ترکمن سخن رانده اند. در این تقسیم کار ، امور جنگ و دفاع ، کشاورزی و دامداری و تجارت بر دوش مردان و امور مربوط به خان ومان و برپایی و جمع کردن آلاچیق ، تهیه ی فراورده های دامی و منسوجات اعم از انواع فرش و پوشاک بر عهده ی زنان بوده است.

روشن است که زمینه ی مادی این تقسیم کار را باید در مناسبات اقتصادی و نوع معیشت جامعه ترکمن در آن دوره جستجو کرد. این تقسیم کار جنبه ی دیگری نیز داشت و آن در حوزه تربیت فرزندان ایل بود. تربیت جنگی و اجتماعی فرزندان بر عهده ی مردان و بخش مهمی از تربیت فرهنگی فرزندان اعم از دختران و پسران بر عهده ی زنان ایل بود. چرا که عاملیت بخش بزرگی از ادبیات شفاهی گفتاری و غیر گفتاری را در اجتماعات ترکمن زنان پیش میبردند.

اجزاء متنوع ادبیات شفاهی با خصلت گفتاری از قبیل ; قصه های پریان و افسانه ها ، ترانه های عروسی و لالایی ، سوگ سروده ها، بازیهای زنانه و غیره همه و همه محصول خلاقیت ادبی – موسیقایی زنان ترکمن است. گروه مخاطب اصلی در اجرای بیشترینه ی این گفتارهای شفاهی ادبی – موسیقایی، کودکان و نوجوانان و جوانان دختر و پسر بودند. بلوک ویل سفرنامه نویس فرانسوی که مدت مدیدی در میان ترکمن ها زندگی کرده است مینویسد: زنان ترکمن وقتی میبینندکه فرزندانشان میتوانند بخوانند و بنویسند احساس غرور فراوان میکنند. در غیاب یک نظام سیاسی مستقر و به تبع آن نبود نظام فراگیر آموزشی، ادبیات شفاهی گفتاری با عاملیت زنان امر تربیت فرهنگی فرزندان ایل را صورتبندی میکرد. در حقیقت ادبیات شفاهی گفتاری کارکردی آموزشی -تربیتی برای رده های سنی نوجوان داشت.

همانگونه که ضرب المثل ها کارکرد آموزشی – تربیتی و انتقال فرهنگ در گستره ای به وسعت اجتماع را داشت. عاملیت زنان در حیطه ی آموزش فرهنگی نوجوانان از طریق ادبیات شفاهی گفتاری. و عاملیت مردان در حیطه ی آموزش های اجتماعی – فرهنگی مردان و زنان ایل ، در حقیقت سبب خلق دو نوع فرهنگ عمومی در اجتماعات ترکمنی شد. فرهنگ زنانه و فرهنگ مردانه. فرهنگ زنانه خصلت های لطیف و هنری آحاد ایل را شکل میداد و فرهنگ مردانه خصلت های جنگاوری و رادمردی را در ایل قوام میبخشید.

چنین مینماید همین کارکرد دوگانه ی فرهنگی در اجتماعات ترکمنی در شکل گیری و قوام یافتگی شخصیت جمعی انسان ترکمن نقش مؤثر داشته اند. این که هنر موسیقی چه درسطح و جه در عمق اجتماعات ترکمنی نفوذی گسترده داشته و دارد بدون تردید به دلیل تأثیرگذاری روحی و تربیتی سروده های آهنگین زنان ترکمن میتوانسته باشد.

زنان و مادرانی که با نغمه های خوش و اشعار ساده و روان خود ذهن و روح فرزندان ایل را از طفولیت سیراب میکرده اند. زنان ترکمن کودکان و نوجوانان خود را در مناسبت های مختلف وبا الحان دل انگیز و تشبیهات زیبا توصیف کرده اند. سخن درستی است این گفته که: تربیت کودک با لالایی مادر آغازمیشود. حاصل این که در کنار تربیت روح سلحشوری و جوانمردی که محصول فرهنگ مردانه بوده ، فرهنگ زنانه با آواهای موسیقایی خود رسالت تلطیف روح جامعه را پیش میبرده است. این دو وجه فرهنگی در ارتباطی انداموار در شکل گیری و انسجام شخصیت تاریخی ترکمن نقش تعیین کننده داشته اند .

منبع – روزنامه شرق

ارسال کننده : یحیی یاری

www.ulkamiz.ir